در بسیاری از موارد شاهد بروز عوارض جانبی داروها، مسمومیت ناشی از داروها و یا عدم کارایی و اثر بخشی دارو در درمان بیماری هستیم حتی گاهی موارد فوق در افرادی دیده می شود که مدت های طولانی از داروی خاصی استفاده کرده و تا حال مشکلی نداشته اند که ممکن است دلایل مختلفی برای بروز موارد فوق وجود داشته باشد، ولی یکی از مهمترین مواردی که توجه چندانی به آن نشده تداخلات ایجاد شده توسط غذاها و نوشیدنی های مورد استفاده ما می تواند باشد. غذا دارای ترکیبات متنوع از جمله مواد معدنی، مواد آلی، پروتئین ها و ویتامین ها و..... بوده و بنابراین جمله عواملی است که می تواند بر میزان جذب و اثربخشی داروها در بدن تاثیر داشته و موجب کاهش اثر دارو و عدم درمان بیماری و یا افزایش اثر دارو و در نتیجه بروز عوارض جانبی و مسمومیت دارویی شوند.
سن افراد یا به عبارت بهتر در سالمندان و کودکان، ابتلاء فرد به بیماری های متعدد و استفاده همزمان از چند دارو به صورت همزمان و ابتلاء فرد به بیماری های کبدی و کلیوی از جمله عوامل مستعد کننده بروز تداخلات دارو- غذا هستند.
عامل مهم دیگر در بروز تداخلات دارو-غذا نوع داروی مصرفی بیمار است از جمله نحوه جذب و دفع و متابولیزه شدن دارو در بدن و همچنین نزدیک بودن مقدار دوز درمانی به دوز سمی دارو.در این مبحث برخی از تداخلات دارو-غذا عنوان میشود هر چنداینگونه تداخلات از گستردگی زیادی برخوردار بوده و با توجه به نوع دارو و وضعیت سلامتی هر فرد باید توصیه های لازم صورت پذیرد.
دلایل تداخلات دارو –غذا
- وجود غذا در معده یا روده جذب برخی از داروها را تحت تاثیر قرار می دهد به عنوان مثال تشکیل کمپلکس های نامحلول بین غذا و دارو ( همانند کاهش جذب قرص آهن همراه با غذاهای حاوی تانن مثل چای یا حاوی کلسیم مثل لبنیات و..) یا جذب سطحی داروها به غذاها که سبب کاهش جذب دارو می شود ( همانند مصرف همزمان استامینوفن با غذاهای دارای پکتین و فیبر بالا که سبب تاخیر در جذب و شروع اثر دارو می شود) و یا تجزیه اسیدی داروهای حساس به اسید (بخشی از پنی سیلین خوراکی در مصرف همزمان با غذا به دلیل افزایش مدت زمان ماندگاری در معده تجزیه شده و اثربخشی مناسب را نخواهیم داشت.
- داروهایی که قلیایی ضعیف هستند در شرایط اسیدی و داروهای اسیدی ضعیف در شرایط قلیایی خوب حل می شوند و هر چه سرعت انحلال بالا رود سرعت جذب افزایش پیدا می کند. برخی از داروها هم برای اثر بخشی باید در قسمت خاصی از دستگاه گوارش باز شوند مثل بیزاکودیل یا دایجستیو و پانکراتین و سایر داروهایی که باید روده باز شوند نباید همراه با شیر خورده شود چون شیر باعث افزایش سریع PH معده و انحلال روکش این داروها شده و سبب بی اثر شدن دارو و در برخی موارد نیز شاهد تحریکات شدید گوارشی و گاه بروز زخم معده هستیم.
- میزان جذب داروهایی که نامحلول در آب هستند مثل گریزوفولوین و اسپیرنولاکتون و همچمین ویتامین های محلول در چربی در صورت مصرف همزمان با غذا خصوصا غذاهای چرب افزایش پیدا می کند.
- گاهی شاهد رقابت در جذب مواد غذایی و دارو هستیم مثل رقابت در جذب لووتیروکسین با اسیدهای آروماتیک و تیروزین و فنیل آلانین حاصل از تجزیه پروتئین ها بنابراین مصرف هورمون های تیروئیدی مثل لووتیروکسین با معده خالی و ترجیحاً نیم ساعت قبل از صبحانه توصیه می شود.
- سرعت تخلیه معده به حجم و نوع غذای مصرفی وابسته است و با مصرف غذاهای حاوی مقادیر زیاد فیبر، غذاهای چرب و پروتئین ها و مواد جامد با اندازه ذرات بزرگ ( خوب نجویدن غذا) سبب کاهش سرعت تخلیه معده می شوند.
- غلظت برخی از داروها که حذف کبدی بالایی دارند در صورتیکه میزان داروی تجویز شده برای فرد بصورت ناشتا تنظیم شده باشد در مصرف همزمان با غذا بدلیل رقابت بین غذا و دارو بر سر آنزیمهای متابولیزه کننده دارو در خون افزایش یافته و احتمال مسمومیت دارویی افزایش پیدا میکند مثل کاپتوپریل، در نتیجه مصرف اینگونه داروها نیم ساعت تا یکساعت قبل یا دو ساعت پس از غذا توصیه می شود.
- گاهی سوء تغذیه در افراد و همچنین در سالمندان، با کاهش آلبومین سرم روبرو هستیم بنابراین در مورد داروهایی که اتصال بالایی به آلبومین سرم دارند شاهد افزایش سطح خونی این داروها و بروز مسمومیت دارویی در بیمار هستیم.
- برخی از غذاها و دم کرده ها و دمنوش های گیاهی بر آنزیم های متابولیزه کننده داروها اثر گذاشته که این اثر می تواند به صورت مهاری و یا القایی بر روی آنزیمها بوده و با توجه به نوع اثر خود شاهد تداخلات متفاوتی خواهیم بود. میتوان از میوه گریپ فروت به عنوان مثال بارز این دسته نام برد که این تداخل در مورد داروهایی که فراهمی زیستی کمی داشته و در دیواره روده متابولیزه میشوند مهم تر بوده و اثر آن تا 72 ساعت پس از مصرف گریپ فروت و تولید مجدد آنزیم باقی می ماند بنابراین توجه به این مطلب در مصرف همزمان این میوه با داروهای فشار خون، داروهای مهار کننده ایمنی بدن، آنتی هیستامین ها و استاتین ها و داروهای ضد ویروس اهمیت ویژه ای پیدا می کند.
- با توجه به موارد ذکر شده گاهی تغییر زمان تجویز دارو به صورت یک ساعت قبل یا دو ساعت پس از مصرف دارو می تواند عامل باز دارنده مهمی در بروز دسته ای از این تداخلات( عمدتا تداخلات فیزیکی) باشد ولی در بسیاری از موارد تغییر دوز دارو یا تغییر رژیم غذایی ضروری به نظر می رسد.
- برخی از غذاها بر روی دفع ادراری داروها موثر هستند از جمله رژیم غذایی پر نمک سبب افزایش دفع ادراری داروی لیتیوم و کاهش غلظت خونی آن می شود .
- بعضی از غذاها سبب تغییر اسیدیته یا PH ادرار می شوند و تغییر اسیدیته اگر سبب افزایش شکل یونیزه داروهای اسیدی و بازی ضعیف شود میتواند موجب کاهش بازجذب این داروها در مجاری ادراری و افزایش دفع آنها گردد البته این اتفاق در صورتی که رژیم غذایی منحصراً از یک گروه غذایی انتخاب شود دیده میشود مثل رژیمهای خاص لاغری و ...
- عصاره شیرین بیان سبب افزایش بازجذب سدیم، ادم و افزایش فشار خون و کاهش سدیم خون و افزایش غلظت کورتیزول و در نتیجه کاهش اثر بخشی داروهای ضد فشار خون و دیورتیکها می شود.
- در بعضی از موارد غذاها بدون اینکه تغییری در غلظت خونی داروها ایجاد کنند سبب تغییر در پاسخ بیمار نسبت به دارو می شوند که این تغییر می تواند افزایش اثر دارو باشد، مثل استفاده همزمان از وارفارین با پیاز و سیر و انبه و...که می تواند منجر به خونریزی های شدید شود.یا در مورد مصرف همزمان داروهای ضد افسردگی مهار کنننده مونو آمینو اکسیداز با غذاهای حاوی تیرامین مثل غذاهای تخمیری و پنیر کهنه و ... سبب جلوگیری از تجزیه تیرامین در دستگاه گوارش و در نتیجه افزایش جذب تیرامین و در نتیجه آزاد شدن نور اپی نفرین و افزایش بحرانی فشار خون میشود. یا در مصرف همزمان دیتالین و آمفتامیتها و تئوفیلین با کافئین ( در مصرف بالای چای یا قهوه ) شاهد افزایش اثرات تحریکی رو سیستم عصبی و در نتیجه لرزش و عصبی شدن و اختلالات خواب هستیم.
- مصرف داروها با غذاهایی که دارای اثر متضاد هستند ممکن است سبب کاهش اثر درمانی دارو شود مثل مصرف همزمان وارفارین با غذاهای غنی از ویتامین کا همانند جگر و سبزیجات با برگ تیره و...
گردآوری و تنظیم: مریم رمضانی صیاد، کمیته پژوهشی معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی گیلان
